انسان از نگاه دين مبين اسلام، موجودي برتر از ساير مخلوقات (لقد کرمنا بني آدم)(۱)، شايسته تحسين خداوند (فتبارک الله احسن الخالقين)(۲)، مسجود ملائک (و اذ قلنا للملائکه اسجدو لادم فسجدوا الا ابليس...)(۳)، و امانت دار الهي (انا عرضنا الامانه علي السموات و الارض و الجبال فا بين ان يحملنها و اشفقن منها و حملها الانسان...)(۴)است.بي شک آنچه که او را در اين جايگاه رفيع مي نشاند، ارتباط ويژه اي است که با معبود و خالق خويش برقرار مي نمايد.نماز که ستون دين (۵)ميزان اعمال (۶)، و رمز مقبوليت ساير اعمال است (۷)، اگر حق آن، در قالب و محتوا، ادا شود، همه را از برکات خود بهره مند مي سازد.
يکي از برکات نماز، نقش و تاثير آن بر سلامت است.سلامت از موضوعاتي است که از جهاتي مي توان آن را مورد بررسي قرار داد؛ سلامت جسم و روح، سلامت اجتماعي و اخلاقي و ...اسلام آخرين حلقه اتصال وحي به بشر است؛ لذا سلامت، در همه ابعاد آن که با تعالي و تکامل انسان-که هدف خلقت است، مورد توجه و نظر اسلام قرار مي گيرد.
مهم ترين آثار نماز، مربوط به اثر معنوي ان است که اگر به شايستگي اقامه گردد روح انسان را در جهت تکامل حقيقي به پرواز در مي آورد و به تبع آن ساير ابعاد سلامت يعني سلامت جسمي، اخلاقي و اجتماعي نيز حاصل مي گردد.
تاثير نماز بر سلامت روحي و رواني انسان
بسياري از ناآرامي هاي روحي و رواني ريشه در دوري از فطرت خداگرايي انسان دارد؛ به عبارت ديگر منشا آن از خود بيگانگي اوست.عصبانيت، اضطراب، دلشوره، ترس و افسردگي از نشانه هاي فشارهاي عصبي-رواني است و نماز دارويي آرام بخش براي رفع اين تنش ها محسوب مي شود؛ چرا که ارتباط با خدا به سان ارتباط انسان با ساير موجودات نيست.او خداي خود را موجودي توانمند (والله علي کل شي قدير)(۸)و آگاه به اسرار و نهان (و يعلم ما تسرون و ما تعلنون و الله عليم بذات الصدور)(۹)و ستارالعيوب مي داند.
انسان براي ارتباط با خداي خود نگران گسستن ها، محدوديت ها و ناتواني در برآوردن خواسته ها و افشاي اسرار خويش نمي باشد؛ بلکه در يافته که خدايش در همه حال حتي به هنگام گناه او را رها نمي کند و راه هايي براي نجات وي در پيش روي او مي گذارد (و من يعمل سوء ا او يظلم نفسه ثم يستعفرالله يجد الله غفورا رحيما)"هرکسي مرتکب گناه مي شود يا به خدا ظلم روا داد آنگاه از خداوند طلب مغفرت کند به يقين خداوند را بخشنده و رحيم خواهد يافت"(۱۰)و همان گونه که خود فرمود:(ادعوني استجب لکم)"بخوايند مرا تا اجابت کنم شما را"(۱۱)پس پيوسته به خواسته هاي کوچک و بزرگ انسان توجه دارد.او از سيره و کمال معصومين آموخته که هنگام دعا با قلبي مملو از يقين و اطمينان به اجابت خواسته ها و پاسخگويي خداوند اميدوار باشد، همچنان که پيامبر گرامي اسلام فرمودند (ادعوا الله و انتم موقنون)" خدا را در حالي که يقين به اجابت داريد بخوانيد"(۱۲)او مي داند که آينده از آن انسان هاي پرهيزکار است (والعاقبه للمتقين) (۱۳)پس حوادث روزگار و ظلم ظالمان و ناکامي هاي ظاهري او را دلسرد و افسرده نمي کند و با اميد به آينده اي روشن در وجود خود احساس آرامش کرده، با اتکاء به ذات لايتناهي، فردي موفق در زندگي خويش مي باشد که (الا بذکر الله تطمئن القلوب)"آگاه باشيد که فقط به ياد خدا دل ها آرام مي گيرد"(۱۴)شايان ذکر است که در منابع اسلامي براي برقراري ارتباط با خدا و تقويت سلامت رواني فرد، علاوه بر نماز يوميه بيش از ۲۰۰ نماز مستحبي و واجب ذکر شده است که به مقتضاي شرايط و در مشکلات مختلف، او را ياري مي نمايد، از آن جمله اند:
-نماز آيات:به هنگام ترس از وقوع بلايا و حوادث طبيعي، که موجب آرامش در فرد مضطرب مي شود.
-نماز آمرزش گناهان:براي انساني که مرتکب خطا و معصيت شده است.
-نماز قضاي دين:براي رفع ترس و نگراني از بدهکاري.
-نماز کفايت ظلم سلطان:براي رفع نگراني از جور حاکمان جبار.
-نماز ليله الدفن:براي کسي که به سبب از دست دادن عزيزي احساس گناه و قصور مي کند و با نگران جايگاه وي است.
-نماز استخاره:براي فردي که دچار ترديد و تحير در امري است و نمي تواند تصميم قاطعي بگيرد.
-نماز مصيبت زده:به هنگام رويداد حادثه اي ناگوار در زندگي.
-نماز رفع هم و غم:براي برطرف نمودن احساس غم و اندوه.
و ...(۱۵)
تاثير نماز بر عزت نفس انسان
يکي از مظاهر مثبت روح و روان آدمي، احساس شايستگي و توانمندي و اعتماد به نفس است که احساس حقارت و ناتواني در مقابل آن قرار مي گيرد.دکتر"کراز"در مدرسه بهداشت دانشگاه "ميشيگان"رابطه بين دين و عزت نفس را در يک نمونه بزرگ غالبا مسيحي مورد بررسي قرار داد و به اين نتيجه رسيد، اشخاصي که در مقابله با مشکلات، شديدا متکي به دين و اجراي عبادت بودند، سطوح بالايي از عزت نفس را نشان مي دادند.(۱۶)
در دين اسلام، خداوند انسان را در سني خاص مکلف به برپايي نماز مي کند که از دو جهت، جالب توجه است؛ اين که در اين سن، فرد قدرت انتخاب دارد و در واقع خداوند عزيز به انسان احترام گذاشته و از او دعوت به انجام امري سازنده مي کند؛ و در عين حال مي خواهد که افراد به اختيار خود آن را بپذيرند و اين نشانه شخصيت دادن به انسان و احساس کرامت نفس اوست:
انساني که در قالب زيباترين ارتباط با خدا و مبدا کمال، با انجام رکوع و سجود که از ارکان اصلي و اساسي نماز است، نمادي از فروتني و تسيلم در آستان ساحت ربوبي را نشان مي دهد.(۱۷)خود را لايق پرستش خدا و ارتباط با او مي بيند و احساس شايستگي و توانمندي مي نمايد.او در هيچ مقطعي از زندگي تنها نيست و هميشه و در همه حال، ياري توانمند همراه اوست که راهنماي او در قبول مسئوليت هاي بزرگ زندگي است، او با اعتقاد به خداي خويش به جايگاه و عزت خود يقين دارد (والله العزه و لرسوله و للمومنين)"عزت از آن خدا و پيامبر و مومنان است"(۱۸)او چون خداي خود را عزيز مي داند در سايه عزت الهي و تقوي و اطاعت از خداوند عزيز، احساس عزت و اعتماد به نفس مي کند.رسول اکرم (ص)مي فرمايد:(ان الله تعالي يقول کل يوم انا ربکم العزيز، فمن اراد عز الدارين فليطع العزيز) "خداوند تعالي در هر روز مي فرمايد من پروردگار عزيز شما هستم پس کسي که عزت دنيا و آخرت را مي خواهد بايد از خداوند عزيز اطاعت نمايد"(۱۹)
و نيز مي فرمايد:(کسي که خود را در اطاعت خداوند خوار گرداند؛عزيزتر از کسي است که با نافرماني خدا به عزت مي رسد.)(۲۰)
تاثير نماز بر تمرکز فکر و تقويت حافظه
تمرکز نه تنها شرط لازم،بلکه در بسياري از موارد، شرط کافي براي رسيدن به موفقيت است؛ بنابراين اقامه کننده حقيقي نماز، بابرخورداري از حضور قلب در عبادت هاي روزانه، در واقع تمرکز حواس را بارها بارها در طول شبانه روز تمرين مي کند و از اين طريق، اين صفت حسنه را، ملکه وجود خود مي سازد تا با بهره بردن از آن در همه عرصه هاي زندگي، موفقيت را در همه ابعاد ممکن، نصيب خويش سازد.
اهميت تمرکز در نماز تا جايي است که رسول گرامي اسلام دو رکعت نماز با تفکر و تمرکز را بهتراز بيداري و تهجد دردل شب مي داند.(۲۱)
و نيز مي فرمايند:"بنده نماز مي گزارد در حالي که يک ششم و يک دهم آن هم نوشته نمي شود، به درستي که براي بنده از نمازش، آن چه را که حضور قلب داشته، ثبت مي شود.(۲۲)
تاثير نماز در ايجاد نظم
يکي ديگر از آثار اقامه نماز يوميه در اسلام، منظم شدن نمازگزار است فردي که خودي را ملزم بداند در ساعات مشخصي از شبانه روز، براي نماز مهيا شود به نظم و انضباط عادت مي کند، خصوصا با تاکيدي که بر خواندن نماز در اول وقت مي شود.امام جعفر صادق (ع) مي فرمايند:برتري نماز اول وقت بر آخر وقت، مانند برتري آخرت بر دنيا است.(۲۳)و نيز يکي از صفات مومنين از ديدگاه قرآن، حفظ نظم و اوقات نماز است (والذين هم علي صلواتهم يحافضون)"مومنين کساني هستند که بر اوقات نمازهايشان محافظت مي کنند"(۲۴)
تاثير نماز بر بهداشت خواب
هر گنج سعادت که خدا داد به حافظ
از يمن دعاي شب و ورد سحري بود
هر انساني حدود يک سوم عمر خود را در خواب به سر مي برد؛ تاثير کيفيت خواب بر روان و جسم انسان، امري انکارناپذير است و ايجاد بهداشت خواب، در واقع، يک رکن مهم در بهداشت رواني و جسمي محسوب مي شود.
بنابراين هر عاملي که در تنظيم خواب موثر باشد، پيشگيري کننده و حتي درمانگر بسياري از بيماري هاي جسمي و روحي خواهد بود.امروزه نخستين اصلي که در ايجاد بهداشت خواب توصيه شده، بيدار شدن منظم روزانه در يک ساعت خاص است.يک نگاه کلي به جدول اوقات شرعي نشان مي دهد که وقت نماز صبح در طول سال با در نظرگرفتن تغييرات ناشي از حرکت وضعي و انتقالي زمين، زمان ثابتي است و اقامه نماز صبح و برخاستن مقارن طلوع فجر، در واقع اساسي ترين گام براي رعايت بهداشت خواب و در نتيجه، سلامت بدن و تعادل رواني است و اين کار از طريق کاهش ميزان خواب (REM)که خود بخشي از يک سيکل خوب بوده و در طول يک خواب ۸ ساعته، حدود ۹۰ دقيقه است صورت مي گيرد، چرا که قسمت اعظم اين مرحله در ساعات نزديک صبح، به وقوع مي پيوندند (۲۵)و کسي که خود را ملزم به بيداري صبحگاهي براي نماز مي کند با کاهش مرحله (REM)احساس نشاط کرده، انرژي وي براي انجام کار روزانه ذخيره مي شود.
رسول گرامي (ص)فرمودند:(هيچ بنده اي نيست که به اوقات نماز و جايگاه هاي خورشيد اهتمام داشته باشد مگر آن که براي او راحتي هنگام مرگ و انقطاع از حزن و اندوه و نجات از آتش را تضمين مي کنم.)(۲۶)از سوي ديگر خواب شب بعد از عشا نيز بسيار آرام بخش و با کيفيت است چرا که فرد در هنگام نماز انباشته اي از زباله هاي ذهني خود را تخليه کرده و با تمرکز و حضور قلب با خداي خويش به راز ونياز مي پردازد و رسيدن به اين مرحله از خودآگاهي، خوابي آرام را در طول شب در پي خواهد داشت."هاسيلوپ"مي گويد مهم ترين عامل خواب آرام بخش که من در طول سال هاي متمادي به آن پي برده ام همين نماز است.(۲۷)
تاثيرنماز بر تقويت عضلات بدن
يکي از عواملي که موجب سلامت انسان مي شود، ورزش منظم روزانه است.به نظر مي رسد انجام فريضه نمازهاي پنجگانه علاوه بر ايجاد سلامت و نشاط روحي، داراي تاثير جسمي نيز مي باشد.حرکات نماز براي هر شخصي ر هر سن و سالي که باشد، مناسب است و بدون آن که فشار بيش از حدي بر او وارد کند، تاثير خوبي بر انقباض و انبساط عضلات و مفاصل دارد؛ زيرا حرکات کششي که انسان در هنگام رکوع و سجود انجام مي دهد به طور خاصي آرام بخش بوده موجب تقويت عضلات صورت، گردن، ساق پا، ران ها و ستون مهره ها مي شود.(۲۸)لازم به توضيح است که در منابع اسلامي علاوه بر نمازهاي واجب فوق الذکر، نمازهاي مستحبي فراواني مورد توصيه قرار گرفته است که يکي از آنها، نمازهاي نافله است که در مجموع، شخصي نمازگزار، روزانه پنجاه و يک رکعت نماز مي گزارد؛ که اين تعداد از حرکات ورزشي، مي تواند در سلامت جسمي فرد بسيار موثر باشد.
تاثير نماز در پيشگيري از بيماري هاي قلبي عروقي
همه مجامع علمي بر اين باورند که براي کاهش بيماري هاي قلبي-عروقي و درمان فشار خون مرضي، نيازبه کاهش اضطراب،عدم مصرف مشروبات الکلي، کاهش وزن و ورزش هاي سبک و منظم مي باشد.(۲۹)
شايان ذکر است که توصيه به اقامه نماز با حضور قلب و طمانينه، علاوه برکاهش اضطراب، نوعي ورزش سبک و منظم هم شمرده مي شود و نهي شديد آيات و روايات از اسراف، تبذير و پرخوري (کلوا و اشربوا ولا تسرفوا)(۳۰)و همچنين نهي از مصرف الکل در آيات قرآن، (يا ايها الذين آمنو انما الخمر و الميسر و الانصاب و الازلام رجس من عمل الشيطان فاجتنبوه...)"اي مومنان شراب و قمار و انصاب (بتان)و ازلام (تيرهاي مخصوص تفال)، پليد و عمل شيطاني است."(۳۱)
خود دستورالعمل مهمي براي پيشگيري از بيماري هاي قلبي-عروقي مي باشد.
تاثير نماز در ايجاد تطابق با سرطان ها و پيشگيري از آن
تحقيقات نشان مي دهد که کاهش افسردگي و هيجانات وافزايش کيفيت زندگي مي تواند به مهارت هاي تطابق با بيماري هاي جسمي صعب العلاج کمک نمايد.(۳۲)
داير(Dwyer)، آثار ميزان تجمع گروه هاي مختلف را در ميان مرگ و مير ناشي از سرطان مورد بررسي قرار داد و اذعان داشت جوامعي که در مذهب خود برخي رفتارهاي محافظه کارانه و رژيم غذايي مناسب و پرهيز از الکل و دخانيات را دارند و همچنين اعمال عبادي خود را به طور منظم و با تمرکز فکر انجام مي دهند ميزان کمتري از مرگ و مير در اثر سرطان را نشان مي دهند.(۳۳)در متون اسلامي نيز بسياري از عواملي که موجبات سرطان را فراهم مي کند اکيدا مورد نهي قرار گرفته است از جمله شراب، روابط نامشروع و ...رسول اکرم (ص)مي فرمايد:(اولين چيزي را که خداوند مرا از آن نهي کرد عبادت بت ها و شراب خواري بود)(۳۴)و در قران کريم، خداي تعالي مي فرمايد:(ولا تقربو الزاني انه کان فاحشه و ساء سبيلا)"به زنا نزديک مشويد که زنا قبيح وزشت بودن راهي بد فرجام است.(۳۵)و حضرت علي (ع)فرموده اند:(شخص غيرتمند هرگز زنا نمي کند).(۳۶)
از آنجا که نماز،اوج ارتباط با خالق هستي است دعا و تلاوت آيات روح بخش الهي و تعظيم و تسبيح معبود با حضور قلب و طمانينه، مي تواند موجب آرامش و اعتماد به نفس و خوش بيني و تسليم در برابر قضا و قدر الهي گرديده و با افزايش مقاومت در مقابل ناملايمات، زمينه تطابق با مشکلات و بيماري هاي جسمي صعب العلاج را فراهم مي آورد.
ويليام جيمز مي نويسد:(قيافه دنيا در نظر مردم با ايمان فرق مي کند، آنها قبول دارند که هر واقعه و امري که به زندگي آنها ارتباط دارد به نظرشان انعکاسي از مشيت الهي است و اين مشيت الهي که از نظرها پنهان است، در نمازها و دعاها به شدت مشهود مي گردد.اگر نيرويي براي تحمل پيشامدها لازم باشد دراثر دعا و نماز به دست مي آيد هرگونه دعا و نماز نشانه اين اعتقاد است که با ارتباط با خدا، نيروي ملکوتي که غذاي روح مي باشد به دست آمده و قيافه دنيا طور ديگر جلوه مي کند.(۳۷)
تاثير نماز بر زخم هاي گوارشي
ازعوامل مهم در ايجاد بيماري هاي گوارشي تغذيه غيراصولي و استرس ها و فشارهاي رواني مي باشد."برونر"دراين رابطه مي نويسد:(در شرايط استرس و اضطراب، عصب "واگ"تحريک شده و باعث افزايش ترشح اسيد معده از سلول هاي جداري معده مي گردد؛ افزايش اسيد معده به طور ناگهاني يا به مرور زمان پوشش مخاطي و محافظ معده را از بين مي برد و آنزيم هاي پروتيولتيک معده که در هضم غذا نقش دارند، به علت عدم وجود لايه محافظ، بافت خود معده را نيز هضم مي کند.
بنابراين هرعاملي که سبب تخفيف و کاهش استرس ها مي شود مي تواند نوعي عامل پيشگيري از زخم هاي گوارشي باشد.شخص نمازگزار درصورت حضور قلب و توجه به مفاهيم نماز وايمان، به قدرت لايتناهي پروردگار، خود را در مقابل هرگونه استرس، ايمن مي کند چنان که خداوند در قرآن کريم مي فرمايد "و استعينوا بالصبر و الصلوه"(۳۸)
همچنين در منابع اسلامي به بهداشت تغذيه براي برقراري حضور قلب و تحصيل اثرات سودمند نماز نيز اشاره شده است.امام محمد باقر (ع)مي فرمايد:(در حالت کسالت و خواب آلودگي و با معده پر به نماز نايستيد که اينها از راه هاي نفوذ نفاق اند و ...(۳۹)و نيز رسول گرامي اسلام در ضمن روايت مفصلي فرمودند:(يکي از مواردي را که نماز شخصي، مورد قبول قرار نمي گيرد، نماز کسي است که شراب نوشيده باشد.(۴۰)
تاثير نماز بر پيشگيري از عفونت کليه و مجاري ادراري
طهارت و پاکيزگي و رعايت قوانين بهداشتي، نقش مهمي در جلوگيري از بيماري ها خصوصا عفونت کليه و مجاري ادراري دارد.
در دستورات و منابع اسلامي درباره بهداشت جسم، توصيه هاي فراواني شده مخصوصا براي ورود به نماز در قالب شرايط و مقدمات نماز، به طهارت بدن و لباس از هر گونه آلودگي و نجاست امر مي نمايد(۴۱)خداوند تعالي خطاب به رسول اکرم(ص)مي فرمايد:(قم فانذر، ربک فکبر و ثيابتک فطهر والرجز فاهجر)"اي پيامبر برخيز و به مردم هشدار بده و خداي خود را به بزرگي ياد کن و لباس خود را پاکيزه دار و از ناپاکي دوري گزين (۴۲)"؛ همچنان که امام رضا (ع)نيز در بيان بخشي از علت وضو مي فرمايند:(وضو براي پاک شدن نمازگزار از هرگونه آلودگي و نجاست است.)(۴۳)لزوم انواع غسل ها براي زنان و مردان و تميز نمودن بدن قبل از غسل و وضو از جمله مواردي است که بر آن تأکيد شده است.استحباب تخليه قبل از غسل و وضو و کراهت جلوگيري از بول و غائط براي حفظ وضو از جمله مواردي است که موجب کاهش عفونت کليه و توليد سنگ هاي مجاري ادراري مي گردد.رسول گرامي اسلام مي فرمايد:يکي از مواردي که موجب عدم قبول نماز مي شود مربوط به افراد "زبين"(کساني که از بول و غائط خويش جلوگيري مي کنند)است.(۴۴)
پي نوشت ها :
* عضو هيئت علمي گروه معارف اسلامي دانشگاه علوم پزشکي گيلان
**عضو هيئت علمي دانشگاه علوم پزشکي گيلان
۱.اسراء/(۷۰)
۲.المومنون/(۱۴)
۳.بقره/(۳۴)
۴.احزاب/(۷۲)
۵.ري شهري، م.ميزان الحکمه (عربي)ج(۲)، انتشارات دارالحديث، چاپ اول، (۱۳۷۵)، ص (۱۶۲۷)، ح (۱۰۵۷)
۶.ميزان الحکمه (عربي)، ج (۲)، ص (۱۶۲۶)، ح (۱۰۵۳۳)
۷.ميزان الحکمه (عربي)، ج(۲)، ص (۱۶۳۰)، ح (۱۰۵۷۰)
۸.حشر/(۶)
۹.تغابن/(۴)
۱۰.نساء/(۱۱۰)
۱۱.غافر/(۶۰)
۱۲.ميزان الحکمه (عربي)، ج۲، ص ۸۸۰، ح۵۶۵۳
۱۳.اعراف/(۱۲۸)
۱۴.رعد/(۲۸)
۱۵.طبرسي، مکارم الاخلاق، انتشارات الاعلمي، بيروت، ۱۴۲۲ ه.ق (۲۰۰۱م)، ص ۳۸۵-۳۸۱ و مفاتيح الجنان حاشيه و متن بحث نمازها
۱۶.کونيک، هارولد جي، آثار دين بر بهداشت جسم و روان، ترجمه بتول نجفي
۱۷.پژوهشگاه علوم انساني و مطالب فرهنگي تهران، ۱۳۸۰، ص ۷۹
۱۸.منافقون/(۸)
۱۹.جوادي آملي، ع-رازهاي نماز، نشر اسراء، قم ۱۳۸۳، ص ۱۱۹
۲۰.ري شهري، م.ميزان الحکمه (فارسي)، ج ۷، ص ۳۶۵، ح ۱۲۹۶۲
۲۱.ري شهري، م.منتخب ميزان الحکمه، دارالحديث، قم، چاپ دوم، ۱۳۸۰، ص ۳۰۰، ح ۳۶۳۲
۲۲.ميزان الحکمه (عربي)، ج۲، ص ۱۶۳۷
۲۳.منتخب ميزان الحکمه، ص ۳۰۱، ح ۳۶۴۵
۲۴.مومنون/(۹)
۲۵.گايتون وهال، فيزيولوژي پزشکي گايتون، ترجمه احمد رستمي و سيد حميدالله غفاري، ويرايش يازدهم، ج۱، تهران، ۱۳۸۶، ص ۲۲۷
۲۶.مجلسي، م، بحارالانوار، ج۸۳، قم، چاپ اول، ۱۴۲۷ ه.ق، ص ۹۱، ح ۵
۲۷.رادفر، ش.عروجي، زم.بررسي نقش نماز در ميزان شيوع اضطراب در دختران
۲۸.فاکس و ماتيوس، فيزيولوژي ورزشي، ترجمه اصغر خالدان، دانشکده تربيت بدني و علوم ورزشي، جلد اول انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۶۸، ص ۲۷۴-۲۶۹
۲۹.نمازي، م و سلحشور، ب، تربيت بدني عمومي، سازمان مطالعه و تدوين کتب علوم انساني تهران، ۱۳۶۹، ص ۵۸-۵۵
۳۰.اعراف/(۳۱).
۳۱.مائده/(۹۰)
۳۲.Breda.K.Sheltion.comlem entary alternative and un proven therapies Manual of cancernursing.Lippincottco,2004,pp:18-82
۳۳.کونيک، هارولدجي،آثار دين بر بهداشت جسم و روان، ترجمه بتول نجفي، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي تهران، ۱۳۸۰، ص ۱۱۴-۱۱۲
۳۴.عاملي، ح، وسايل الشيعه، ج ۱۷، چاپ اول، موسسه الاعلمي بيروت، ۱۴۲۷ ه.ق (۲۰۰۷ م)، ص ۱۲۶، ح ۲۰
۳۵.اسرا/(۳۲)
۳۶.احسان بحش، ص، آثار الصادقين، ج۷، چاپ اول، نماز جمعه گيلان، رشت، ۱۳۶۹، ص ۴۳۲، ح ۲۴
۳۷.جيمز، دين و روان، ترجمه مهدي قائيني
۳۸.بقره/(۱۵۳)
۳۹.ميزان الحکمه (عربي)، ج۲، ص ۱۶۲۴، ح ۱۰۶۷۵
۴۰.ميزان الحکمه (عربي)، ج ۲، ص ۶۳۷، ح ۱۰۶۳۴
۴۱.توضيح المسائل مراجع، ج۱، تنظيم محمد حسن بني هاشمي، دفتر انتشارات اسلامي چاپ هشتم، بهار ۱۳۸۳، بحث شرايط بدن و لباس نمازگزار، ص ۴۸۱-۴۴۷
۴۲.مدثر/(۵-۳)
۴۳-ميزان الحکمه (عربي)، ج۴، ح ۲۱۹۱۲ به نقل از علل الشرايع
۴۴.منتخب ميزان الحکمه، ص ۳۰۰، ح ۳۶۲۹
منبع:دانشمند شماره۵۵۹
يکي از برکات نماز، نقش و تاثير آن بر سلامت است.سلامت از موضوعاتي است که از جهاتي مي توان آن را مورد بررسي قرار داد؛ سلامت جسم و روح، سلامت اجتماعي و اخلاقي و ...اسلام آخرين حلقه اتصال وحي به بشر است؛ لذا سلامت، در همه ابعاد آن که با تعالي و تکامل انسان-که هدف خلقت است، مورد توجه و نظر اسلام قرار مي گيرد.
مهم ترين آثار نماز، مربوط به اثر معنوي ان است که اگر به شايستگي اقامه گردد روح انسان را در جهت تکامل حقيقي به پرواز در مي آورد و به تبع آن ساير ابعاد سلامت يعني سلامت جسمي، اخلاقي و اجتماعي نيز حاصل مي گردد.
تاثير نماز بر سلامت روحي و رواني انسان
بسياري از ناآرامي هاي روحي و رواني ريشه در دوري از فطرت خداگرايي انسان دارد؛ به عبارت ديگر منشا آن از خود بيگانگي اوست.عصبانيت، اضطراب، دلشوره، ترس و افسردگي از نشانه هاي فشارهاي عصبي-رواني است و نماز دارويي آرام بخش براي رفع اين تنش ها محسوب مي شود؛ چرا که ارتباط با خدا به سان ارتباط انسان با ساير موجودات نيست.او خداي خود را موجودي توانمند (والله علي کل شي قدير)(۸)و آگاه به اسرار و نهان (و يعلم ما تسرون و ما تعلنون و الله عليم بذات الصدور)(۹)و ستارالعيوب مي داند.
انسان براي ارتباط با خداي خود نگران گسستن ها، محدوديت ها و ناتواني در برآوردن خواسته ها و افشاي اسرار خويش نمي باشد؛ بلکه در يافته که خدايش در همه حال حتي به هنگام گناه او را رها نمي کند و راه هايي براي نجات وي در پيش روي او مي گذارد (و من يعمل سوء ا او يظلم نفسه ثم يستعفرالله يجد الله غفورا رحيما)"هرکسي مرتکب گناه مي شود يا به خدا ظلم روا داد آنگاه از خداوند طلب مغفرت کند به يقين خداوند را بخشنده و رحيم خواهد يافت"(۱۰)و همان گونه که خود فرمود:(ادعوني استجب لکم)"بخوايند مرا تا اجابت کنم شما را"(۱۱)پس پيوسته به خواسته هاي کوچک و بزرگ انسان توجه دارد.او از سيره و کمال معصومين آموخته که هنگام دعا با قلبي مملو از يقين و اطمينان به اجابت خواسته ها و پاسخگويي خداوند اميدوار باشد، همچنان که پيامبر گرامي اسلام فرمودند (ادعوا الله و انتم موقنون)" خدا را در حالي که يقين به اجابت داريد بخوانيد"(۱۲)او مي داند که آينده از آن انسان هاي پرهيزکار است (والعاقبه للمتقين) (۱۳)پس حوادث روزگار و ظلم ظالمان و ناکامي هاي ظاهري او را دلسرد و افسرده نمي کند و با اميد به آينده اي روشن در وجود خود احساس آرامش کرده، با اتکاء به ذات لايتناهي، فردي موفق در زندگي خويش مي باشد که (الا بذکر الله تطمئن القلوب)"آگاه باشيد که فقط به ياد خدا دل ها آرام مي گيرد"(۱۴)شايان ذکر است که در منابع اسلامي براي برقراري ارتباط با خدا و تقويت سلامت رواني فرد، علاوه بر نماز يوميه بيش از ۲۰۰ نماز مستحبي و واجب ذکر شده است که به مقتضاي شرايط و در مشکلات مختلف، او را ياري مي نمايد، از آن جمله اند:
-نماز آيات:به هنگام ترس از وقوع بلايا و حوادث طبيعي، که موجب آرامش در فرد مضطرب مي شود.
-نماز آمرزش گناهان:براي انساني که مرتکب خطا و معصيت شده است.
-نماز قضاي دين:براي رفع ترس و نگراني از بدهکاري.
-نماز کفايت ظلم سلطان:براي رفع نگراني از جور حاکمان جبار.
-نماز ليله الدفن:براي کسي که به سبب از دست دادن عزيزي احساس گناه و قصور مي کند و با نگران جايگاه وي است.
-نماز استخاره:براي فردي که دچار ترديد و تحير در امري است و نمي تواند تصميم قاطعي بگيرد.
-نماز مصيبت زده:به هنگام رويداد حادثه اي ناگوار در زندگي.
-نماز رفع هم و غم:براي برطرف نمودن احساس غم و اندوه.
و ...(۱۵)
تاثير نماز بر عزت نفس انسان
يکي از مظاهر مثبت روح و روان آدمي، احساس شايستگي و توانمندي و اعتماد به نفس است که احساس حقارت و ناتواني در مقابل آن قرار مي گيرد.دکتر"کراز"در مدرسه بهداشت دانشگاه "ميشيگان"رابطه بين دين و عزت نفس را در يک نمونه بزرگ غالبا مسيحي مورد بررسي قرار داد و به اين نتيجه رسيد، اشخاصي که در مقابله با مشکلات، شديدا متکي به دين و اجراي عبادت بودند، سطوح بالايي از عزت نفس را نشان مي دادند.(۱۶)
در دين اسلام، خداوند انسان را در سني خاص مکلف به برپايي نماز مي کند که از دو جهت، جالب توجه است؛ اين که در اين سن، فرد قدرت انتخاب دارد و در واقع خداوند عزيز به انسان احترام گذاشته و از او دعوت به انجام امري سازنده مي کند؛ و در عين حال مي خواهد که افراد به اختيار خود آن را بپذيرند و اين نشانه شخصيت دادن به انسان و احساس کرامت نفس اوست:
انساني که در قالب زيباترين ارتباط با خدا و مبدا کمال، با انجام رکوع و سجود که از ارکان اصلي و اساسي نماز است، نمادي از فروتني و تسيلم در آستان ساحت ربوبي را نشان مي دهد.(۱۷)خود را لايق پرستش خدا و ارتباط با او مي بيند و احساس شايستگي و توانمندي مي نمايد.او در هيچ مقطعي از زندگي تنها نيست و هميشه و در همه حال، ياري توانمند همراه اوست که راهنماي او در قبول مسئوليت هاي بزرگ زندگي است، او با اعتقاد به خداي خويش به جايگاه و عزت خود يقين دارد (والله العزه و لرسوله و للمومنين)"عزت از آن خدا و پيامبر و مومنان است"(۱۸)او چون خداي خود را عزيز مي داند در سايه عزت الهي و تقوي و اطاعت از خداوند عزيز، احساس عزت و اعتماد به نفس مي کند.رسول اکرم (ص)مي فرمايد:(ان الله تعالي يقول کل يوم انا ربکم العزيز، فمن اراد عز الدارين فليطع العزيز) "خداوند تعالي در هر روز مي فرمايد من پروردگار عزيز شما هستم پس کسي که عزت دنيا و آخرت را مي خواهد بايد از خداوند عزيز اطاعت نمايد"(۱۹)
و نيز مي فرمايد:(کسي که خود را در اطاعت خداوند خوار گرداند؛عزيزتر از کسي است که با نافرماني خدا به عزت مي رسد.)(۲۰)
تاثير نماز بر تمرکز فکر و تقويت حافظه
تمرکز نه تنها شرط لازم،بلکه در بسياري از موارد، شرط کافي براي رسيدن به موفقيت است؛ بنابراين اقامه کننده حقيقي نماز، بابرخورداري از حضور قلب در عبادت هاي روزانه، در واقع تمرکز حواس را بارها بارها در طول شبانه روز تمرين مي کند و از اين طريق، اين صفت حسنه را، ملکه وجود خود مي سازد تا با بهره بردن از آن در همه عرصه هاي زندگي، موفقيت را در همه ابعاد ممکن، نصيب خويش سازد.
اهميت تمرکز در نماز تا جايي است که رسول گرامي اسلام دو رکعت نماز با تفکر و تمرکز را بهتراز بيداري و تهجد دردل شب مي داند.(۲۱)
و نيز مي فرمايند:"بنده نماز مي گزارد در حالي که يک ششم و يک دهم آن هم نوشته نمي شود، به درستي که براي بنده از نمازش، آن چه را که حضور قلب داشته، ثبت مي شود.(۲۲)
تاثير نماز در ايجاد نظم
يکي ديگر از آثار اقامه نماز يوميه در اسلام، منظم شدن نمازگزار است فردي که خودي را ملزم بداند در ساعات مشخصي از شبانه روز، براي نماز مهيا شود به نظم و انضباط عادت مي کند، خصوصا با تاکيدي که بر خواندن نماز در اول وقت مي شود.امام جعفر صادق (ع) مي فرمايند:برتري نماز اول وقت بر آخر وقت، مانند برتري آخرت بر دنيا است.(۲۳)و نيز يکي از صفات مومنين از ديدگاه قرآن، حفظ نظم و اوقات نماز است (والذين هم علي صلواتهم يحافضون)"مومنين کساني هستند که بر اوقات نمازهايشان محافظت مي کنند"(۲۴)
تاثير نماز بر بهداشت خواب
هر گنج سعادت که خدا داد به حافظ
از يمن دعاي شب و ورد سحري بود
هر انساني حدود يک سوم عمر خود را در خواب به سر مي برد؛ تاثير کيفيت خواب بر روان و جسم انسان، امري انکارناپذير است و ايجاد بهداشت خواب، در واقع، يک رکن مهم در بهداشت رواني و جسمي محسوب مي شود.
بنابراين هر عاملي که در تنظيم خواب موثر باشد، پيشگيري کننده و حتي درمانگر بسياري از بيماري هاي جسمي و روحي خواهد بود.امروزه نخستين اصلي که در ايجاد بهداشت خواب توصيه شده، بيدار شدن منظم روزانه در يک ساعت خاص است.يک نگاه کلي به جدول اوقات شرعي نشان مي دهد که وقت نماز صبح در طول سال با در نظرگرفتن تغييرات ناشي از حرکت وضعي و انتقالي زمين، زمان ثابتي است و اقامه نماز صبح و برخاستن مقارن طلوع فجر، در واقع اساسي ترين گام براي رعايت بهداشت خواب و در نتيجه، سلامت بدن و تعادل رواني است و اين کار از طريق کاهش ميزان خواب (REM)که خود بخشي از يک سيکل خوب بوده و در طول يک خواب ۸ ساعته، حدود ۹۰ دقيقه است صورت مي گيرد، چرا که قسمت اعظم اين مرحله در ساعات نزديک صبح، به وقوع مي پيوندند (۲۵)و کسي که خود را ملزم به بيداري صبحگاهي براي نماز مي کند با کاهش مرحله (REM)احساس نشاط کرده، انرژي وي براي انجام کار روزانه ذخيره مي شود.
رسول گرامي (ص)فرمودند:(هيچ بنده اي نيست که به اوقات نماز و جايگاه هاي خورشيد اهتمام داشته باشد مگر آن که براي او راحتي هنگام مرگ و انقطاع از حزن و اندوه و نجات از آتش را تضمين مي کنم.)(۲۶)از سوي ديگر خواب شب بعد از عشا نيز بسيار آرام بخش و با کيفيت است چرا که فرد در هنگام نماز انباشته اي از زباله هاي ذهني خود را تخليه کرده و با تمرکز و حضور قلب با خداي خويش به راز ونياز مي پردازد و رسيدن به اين مرحله از خودآگاهي، خوابي آرام را در طول شب در پي خواهد داشت."هاسيلوپ"مي گويد مهم ترين عامل خواب آرام بخش که من در طول سال هاي متمادي به آن پي برده ام همين نماز است.(۲۷)
تاثيرنماز بر تقويت عضلات بدن
يکي از عواملي که موجب سلامت انسان مي شود، ورزش منظم روزانه است.به نظر مي رسد انجام فريضه نمازهاي پنجگانه علاوه بر ايجاد سلامت و نشاط روحي، داراي تاثير جسمي نيز مي باشد.حرکات نماز براي هر شخصي ر هر سن و سالي که باشد، مناسب است و بدون آن که فشار بيش از حدي بر او وارد کند، تاثير خوبي بر انقباض و انبساط عضلات و مفاصل دارد؛ زيرا حرکات کششي که انسان در هنگام رکوع و سجود انجام مي دهد به طور خاصي آرام بخش بوده موجب تقويت عضلات صورت، گردن، ساق پا، ران ها و ستون مهره ها مي شود.(۲۸)لازم به توضيح است که در منابع اسلامي علاوه بر نمازهاي واجب فوق الذکر، نمازهاي مستحبي فراواني مورد توصيه قرار گرفته است که يکي از آنها، نمازهاي نافله است که در مجموع، شخصي نمازگزار، روزانه پنجاه و يک رکعت نماز مي گزارد؛ که اين تعداد از حرکات ورزشي، مي تواند در سلامت جسمي فرد بسيار موثر باشد.
تاثير نماز در پيشگيري از بيماري هاي قلبي عروقي
همه مجامع علمي بر اين باورند که براي کاهش بيماري هاي قلبي-عروقي و درمان فشار خون مرضي، نيازبه کاهش اضطراب،عدم مصرف مشروبات الکلي، کاهش وزن و ورزش هاي سبک و منظم مي باشد.(۲۹)
شايان ذکر است که توصيه به اقامه نماز با حضور قلب و طمانينه، علاوه برکاهش اضطراب، نوعي ورزش سبک و منظم هم شمرده مي شود و نهي شديد آيات و روايات از اسراف، تبذير و پرخوري (کلوا و اشربوا ولا تسرفوا)(۳۰)و همچنين نهي از مصرف الکل در آيات قرآن، (يا ايها الذين آمنو انما الخمر و الميسر و الانصاب و الازلام رجس من عمل الشيطان فاجتنبوه...)"اي مومنان شراب و قمار و انصاب (بتان)و ازلام (تيرهاي مخصوص تفال)، پليد و عمل شيطاني است."(۳۱)
خود دستورالعمل مهمي براي پيشگيري از بيماري هاي قلبي-عروقي مي باشد.
تاثير نماز در ايجاد تطابق با سرطان ها و پيشگيري از آن
تحقيقات نشان مي دهد که کاهش افسردگي و هيجانات وافزايش کيفيت زندگي مي تواند به مهارت هاي تطابق با بيماري هاي جسمي صعب العلاج کمک نمايد.(۳۲)
داير(Dwyer)، آثار ميزان تجمع گروه هاي مختلف را در ميان مرگ و مير ناشي از سرطان مورد بررسي قرار داد و اذعان داشت جوامعي که در مذهب خود برخي رفتارهاي محافظه کارانه و رژيم غذايي مناسب و پرهيز از الکل و دخانيات را دارند و همچنين اعمال عبادي خود را به طور منظم و با تمرکز فکر انجام مي دهند ميزان کمتري از مرگ و مير در اثر سرطان را نشان مي دهند.(۳۳)در متون اسلامي نيز بسياري از عواملي که موجبات سرطان را فراهم مي کند اکيدا مورد نهي قرار گرفته است از جمله شراب، روابط نامشروع و ...رسول اکرم (ص)مي فرمايد:(اولين چيزي را که خداوند مرا از آن نهي کرد عبادت بت ها و شراب خواري بود)(۳۴)و در قران کريم، خداي تعالي مي فرمايد:(ولا تقربو الزاني انه کان فاحشه و ساء سبيلا)"به زنا نزديک مشويد که زنا قبيح وزشت بودن راهي بد فرجام است.(۳۵)و حضرت علي (ع)فرموده اند:(شخص غيرتمند هرگز زنا نمي کند).(۳۶)
از آنجا که نماز،اوج ارتباط با خالق هستي است دعا و تلاوت آيات روح بخش الهي و تعظيم و تسبيح معبود با حضور قلب و طمانينه، مي تواند موجب آرامش و اعتماد به نفس و خوش بيني و تسليم در برابر قضا و قدر الهي گرديده و با افزايش مقاومت در مقابل ناملايمات، زمينه تطابق با مشکلات و بيماري هاي جسمي صعب العلاج را فراهم مي آورد.
ويليام جيمز مي نويسد:(قيافه دنيا در نظر مردم با ايمان فرق مي کند، آنها قبول دارند که هر واقعه و امري که به زندگي آنها ارتباط دارد به نظرشان انعکاسي از مشيت الهي است و اين مشيت الهي که از نظرها پنهان است، در نمازها و دعاها به شدت مشهود مي گردد.اگر نيرويي براي تحمل پيشامدها لازم باشد دراثر دعا و نماز به دست مي آيد هرگونه دعا و نماز نشانه اين اعتقاد است که با ارتباط با خدا، نيروي ملکوتي که غذاي روح مي باشد به دست آمده و قيافه دنيا طور ديگر جلوه مي کند.(۳۷)
تاثير نماز بر زخم هاي گوارشي
ازعوامل مهم در ايجاد بيماري هاي گوارشي تغذيه غيراصولي و استرس ها و فشارهاي رواني مي باشد."برونر"دراين رابطه مي نويسد:(در شرايط استرس و اضطراب، عصب "واگ"تحريک شده و باعث افزايش ترشح اسيد معده از سلول هاي جداري معده مي گردد؛ افزايش اسيد معده به طور ناگهاني يا به مرور زمان پوشش مخاطي و محافظ معده را از بين مي برد و آنزيم هاي پروتيولتيک معده که در هضم غذا نقش دارند، به علت عدم وجود لايه محافظ، بافت خود معده را نيز هضم مي کند.
بنابراين هرعاملي که سبب تخفيف و کاهش استرس ها مي شود مي تواند نوعي عامل پيشگيري از زخم هاي گوارشي باشد.شخص نمازگزار درصورت حضور قلب و توجه به مفاهيم نماز وايمان، به قدرت لايتناهي پروردگار، خود را در مقابل هرگونه استرس، ايمن مي کند چنان که خداوند در قرآن کريم مي فرمايد "و استعينوا بالصبر و الصلوه"(۳۸)
همچنين در منابع اسلامي به بهداشت تغذيه براي برقراري حضور قلب و تحصيل اثرات سودمند نماز نيز اشاره شده است.امام محمد باقر (ع)مي فرمايد:(در حالت کسالت و خواب آلودگي و با معده پر به نماز نايستيد که اينها از راه هاي نفوذ نفاق اند و ...(۳۹)و نيز رسول گرامي اسلام در ضمن روايت مفصلي فرمودند:(يکي از مواردي را که نماز شخصي، مورد قبول قرار نمي گيرد، نماز کسي است که شراب نوشيده باشد.(۴۰)
تاثير نماز بر پيشگيري از عفونت کليه و مجاري ادراري
طهارت و پاکيزگي و رعايت قوانين بهداشتي، نقش مهمي در جلوگيري از بيماري ها خصوصا عفونت کليه و مجاري ادراري دارد.
در دستورات و منابع اسلامي درباره بهداشت جسم، توصيه هاي فراواني شده مخصوصا براي ورود به نماز در قالب شرايط و مقدمات نماز، به طهارت بدن و لباس از هر گونه آلودگي و نجاست امر مي نمايد(۴۱)خداوند تعالي خطاب به رسول اکرم(ص)مي فرمايد:(قم فانذر، ربک فکبر و ثيابتک فطهر والرجز فاهجر)"اي پيامبر برخيز و به مردم هشدار بده و خداي خود را به بزرگي ياد کن و لباس خود را پاکيزه دار و از ناپاکي دوري گزين (۴۲)"؛ همچنان که امام رضا (ع)نيز در بيان بخشي از علت وضو مي فرمايند:(وضو براي پاک شدن نمازگزار از هرگونه آلودگي و نجاست است.)(۴۳)لزوم انواع غسل ها براي زنان و مردان و تميز نمودن بدن قبل از غسل و وضو از جمله مواردي است که بر آن تأکيد شده است.استحباب تخليه قبل از غسل و وضو و کراهت جلوگيري از بول و غائط براي حفظ وضو از جمله مواردي است که موجب کاهش عفونت کليه و توليد سنگ هاي مجاري ادراري مي گردد.رسول گرامي اسلام مي فرمايد:يکي از مواردي که موجب عدم قبول نماز مي شود مربوط به افراد "زبين"(کساني که از بول و غائط خويش جلوگيري مي کنند)است.(۴۴)
پي نوشت ها :
* عضو هيئت علمي گروه معارف اسلامي دانشگاه علوم پزشکي گيلان
**عضو هيئت علمي دانشگاه علوم پزشکي گيلان
۱.اسراء/(۷۰)
۲.المومنون/(۱۴)
۳.بقره/(۳۴)
۴.احزاب/(۷۲)
۵.ري شهري، م.ميزان الحکمه (عربي)ج(۲)، انتشارات دارالحديث، چاپ اول، (۱۳۷۵)، ص (۱۶۲۷)، ح (۱۰۵۷)
۶.ميزان الحکمه (عربي)، ج (۲)، ص (۱۶۲۶)، ح (۱۰۵۳۳)
۷.ميزان الحکمه (عربي)، ج(۲)، ص (۱۶۳۰)، ح (۱۰۵۷۰)
۸.حشر/(۶)
۹.تغابن/(۴)
۱۰.نساء/(۱۱۰)
۱۱.غافر/(۶۰)
۱۲.ميزان الحکمه (عربي)، ج۲، ص ۸۸۰، ح۵۶۵۳
۱۳.اعراف/(۱۲۸)
۱۴.رعد/(۲۸)
۱۵.طبرسي، مکارم الاخلاق، انتشارات الاعلمي، بيروت، ۱۴۲۲ ه.ق (۲۰۰۱م)، ص ۳۸۵-۳۸۱ و مفاتيح الجنان حاشيه و متن بحث نمازها
۱۶.کونيک، هارولد جي، آثار دين بر بهداشت جسم و روان، ترجمه بتول نجفي
۱۷.پژوهشگاه علوم انساني و مطالب فرهنگي تهران، ۱۳۸۰، ص ۷۹
۱۸.منافقون/(۸)
۱۹.جوادي آملي، ع-رازهاي نماز، نشر اسراء، قم ۱۳۸۳، ص ۱۱۹
۲۰.ري شهري، م.ميزان الحکمه (فارسي)، ج ۷، ص ۳۶۵، ح ۱۲۹۶۲
۲۱.ري شهري، م.منتخب ميزان الحکمه، دارالحديث، قم، چاپ دوم، ۱۳۸۰، ص ۳۰۰، ح ۳۶۳۲
۲۲.ميزان الحکمه (عربي)، ج۲، ص ۱۶۳۷
۲۳.منتخب ميزان الحکمه، ص ۳۰۱، ح ۳۶۴۵
۲۴.مومنون/(۹)
۲۵.گايتون وهال، فيزيولوژي پزشکي گايتون، ترجمه احمد رستمي و سيد حميدالله غفاري، ويرايش يازدهم، ج۱، تهران، ۱۳۸۶، ص ۲۲۷
۲۶.مجلسي، م، بحارالانوار، ج۸۳، قم، چاپ اول، ۱۴۲۷ ه.ق، ص ۹۱، ح ۵
۲۷.رادفر، ش.عروجي، زم.بررسي نقش نماز در ميزان شيوع اضطراب در دختران
۲۸.فاکس و ماتيوس، فيزيولوژي ورزشي، ترجمه اصغر خالدان، دانشکده تربيت بدني و علوم ورزشي، جلد اول انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۶۸، ص ۲۷۴-۲۶۹
۲۹.نمازي، م و سلحشور، ب، تربيت بدني عمومي، سازمان مطالعه و تدوين کتب علوم انساني تهران، ۱۳۶۹، ص ۵۸-۵۵
۳۰.اعراف/(۳۱).
۳۱.مائده/(۹۰)
۳۲.Breda.K.Sheltion.comlem entary alternative and un proven therapies Manual of cancernursing.Lippincottco,2004,pp:18-82
۳۳.کونيک، هارولدجي،آثار دين بر بهداشت جسم و روان، ترجمه بتول نجفي، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي تهران، ۱۳۸۰، ص ۱۱۴-۱۱۲
۳۴.عاملي، ح، وسايل الشيعه، ج ۱۷، چاپ اول، موسسه الاعلمي بيروت، ۱۴۲۷ ه.ق (۲۰۰۷ م)، ص ۱۲۶، ح ۲۰
۳۵.اسرا/(۳۲)
۳۶.احسان بحش، ص، آثار الصادقين، ج۷، چاپ اول، نماز جمعه گيلان، رشت، ۱۳۶۹، ص ۴۳۲، ح ۲۴
۳۷.جيمز، دين و روان، ترجمه مهدي قائيني
۳۸.بقره/(۱۵۳)
۳۹.ميزان الحکمه (عربي)، ج۲، ص ۱۶۲۴، ح ۱۰۶۷۵
۴۰.ميزان الحکمه (عربي)، ج ۲، ص ۶۳۷، ح ۱۰۶۳۴
۴۱.توضيح المسائل مراجع، ج۱، تنظيم محمد حسن بني هاشمي، دفتر انتشارات اسلامي چاپ هشتم، بهار ۱۳۸۳، بحث شرايط بدن و لباس نمازگزار، ص ۴۸۱-۴۴۷
۴۲.مدثر/(۵-۳)
۴۳-ميزان الحکمه (عربي)، ج۴، ح ۲۱۹۱۲ به نقل از علل الشرايع
۴۴.منتخب ميزان الحکمه، ص ۳۰۰، ح ۳۶۲۹
منبع:دانشمند شماره۵۵۹
ادامه مطلب ....
http://ift.tt/1RN5fzI
منبع:انجمن هاي سياسي مذهبي فرهنگي نورآسمان
تبادل لينك
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر